کشت گلخانه ای خیار:
محصولاتي كه در گلخانه ها قابل توليد است
بسته به اقليم و بازار مي توان به راحتي براي توليد انواع سبزيجات و گياهان زير در گلخانه هايي كه با روش هي متفاوتي تجهيز شده اند اقدام نمود :
خيار – گوجه فرنگي – فلفل – طالبي – توت فرنگي – تربچه و برخي از يبزيجات برگي و انواع گياهان زينتي .
نوع خاكو شرايط اسيديته و اي سي .... و غيره در گلخانه ها قابل اصلاح مي باشد ولي براي توفيق كامل به چند شرط اساسي زير نياز است :
1- فعاليت در گلخانه بسيار دقيق و احتياج به حضور مستمر دارد ، افرادي كه بخواهند فقط با سرمايه گذاري به توليد كافي برسند و خود نظارت برتوليد نداشته باشند موفقيت خود را از دست خواهند داد.
2- در اقليم نيمه سردسير احتياج مبرمي به سيستمهاي گرم كننده وجود دارد تا بتوان در فصل مورد نظر به توليد پرداخت ولي در پاره اي مناطق گرمسيري كشور بدون اين سيستم نيز توليد مس تواند ادامه داشته باشد.
3- استفاده از سيستمهاي آبياري قطره اي دركاهش رطوبت هواي موجود در فضاي گلخانه و كنترل دماي خاكي اثرات مثبتي به جاي مي گذارد .
4- سستمهاي تهويه جهت خروج رطوبت اضافينقش عمده اي در سلامت محصول خواهد داشت .
در زير خيار به عنوان يكي از انواع محصولاتي كه مي توان در گلخانه پرورش داد توضيح داده خواهد شد .
نام علمي : كوكوميس ساتيوس
نام گياه در زبانهاي خارجي :
فرانسه كوكومبورو
انگليسي كيوكامبر
آلماني گورك
اصل و قدمت گياه – اصل اين گياه نيز مانند ديگرگياهان خانواده كدوئيان از جنوب شرق آسيا مي باشد يعني درهندوستان وچين جنوبي و مركزي كاشت خيار از 3 تا 4 هزار سال قبل معمول بوده است .
مشخصات گياه شناسي بوته خيار – بوته خيار گياهي است يكساله از خانواده كدوئيان و نام علمي آن كوكوميس ساتيووس مي باشد .
برگ بوته خيار نسبتا كوچك و رنگ آن سبز روشن است . بريدگيهي كم عمقي برگ خيار را به پنج قسمت يا لوب مثلثي شكل تقسيم مي كند و قسمت وسط داراي نوك تيزي مي باشد. گلها نر يا ماده هستند كه روي يك پايه قرار دارند يعني گياه خيار يك پايه است . تعداد گلهاي نر هميشه زيادتر از گلهاي ماده بوده و قبل از گلهاي ماده ظاهر مي شود . طول عمر بوته خيار كوتاهتر از طول عمر ساير گياهان اين خانواده بوده و احتياج آن به گرما نيز كمتر مي باشد به حدي كه پاره اي از متخصصين آن را بين گياهان فصل خنك قرار مي دهند در عمل هم خيار ميوه بهار و پاييز است مخصوصا در نواحي گرم كه بوته خيار در تابستان خشك شده از بين مي رود .
تمام انواع خيار داراي هفت جفت كروموزوم مي باشد .
در خيارهاي اصلاح شده و مخصوص كشت در گلخانه ، بوته هاي خيار توليد گلهاي ماده مي نمايد و اين ارقام به نام ماده گل معروف مي باشند . به دليل ماده گل بودن اين ارقام راندمان در بوته ها نسبت به انواع يك پايه اي كه داراي گله هاي نر و ماده بر روي يك بوته مي باشد بسيار بالا مي باشد .
خيار گلخانه اي را تقريبا در همه جا مي توان كاشت زيرا هر جا كه عواممل طبيعي متاسب نباشد مي توان شرايط مناسب را مصنوعا با استفاده تاسيسات و دستگاههاي لازم ايجاد نمود . بسياري از گلخانه هايي كه خيار در نزديكي شهرهاي بزرگ و بازارهاي مصرف وجود دارد زيرا خيار توليدي در وضعيت مطلوب با طراوت و تازگي كافي به بازار مي رسد و نسبت به محصول توليدي مناطق دوردست با قيمت مناسب تري به فروش مي رسد.
از نظر هزينه توليد ، مناسبترين منطقه براي كشت خيار گلخانه اي منطقه اي است كه زمستان ملايم داشته باشد و در فصل سرد بتوان فقط با استفاده از انرژي آفتاب و بدون احتياج به گرماي مصنوعي ، حرارت كافي براي رشد خيار را در داخل گلخانه فراهم نمود.
در مناطق جنوبي ايران مانند خوزستان ، جيرفت و جنوب استان فارس اين شرايط فراهم است و تعداد روزهاي سرد و يخبندان ، زياد نيست . اگر چند روزي هم هوا سر باشد رشد بوته خيار موقتا كاهش يافته يا متوقف مي شود . و پس از گرم شدن هوا به حال عادي بر مي گردد. بديهي است در اين مناطق اگر در هواي سرد ، به خصوص شبها وسيله اي براي گرم كردن گلخانه تعبيه شود بوته هاي خيار به مراتب بهتر رشد كرده و محصول زودرس تر ، مرغوب تر و با فراواني توليد مي شود . عامل محدود كننده در جنوب ايران كوتاه بودن فصل سرد است و عملا نمي توان بيش از حدود 4 ماه پوشش پلاستيكي را روي گلخانه نگه داشت . بعد ها از اين مدت با اينكه بوته هاي خيار در بهترين وضعيت توليد قرار دارد هوا در گلخانه به شدت گرم مي شود و بايد پوشش پلاستيكي را كنار زد .
از آنجا كه ارقام پارتئوكارپيك براي كاشت در هواي آزاد مناسب نيست بعد از برداشتن پوشش تدريجا كيفيت وكميت محصول كاهش مي يابد و افزايش تدريجي درجه حرارت بوته ها از بين مي رود .
در نقاط ساحلي گيلان ومازندران نيز هوا در زمستان نسبتا ملايم است و با هزينه كم
مي
توان خيار زمستاني را در گلخانه پرورش داد . عامل منفي در اين نقاط و در
بعضي از سالها كمبود آفتاب است و تداوم هواي ابري و باراني ممكن است باعث
كاهش محصول و تاخير برداشت شود.
در نقاطي مانند تهران و ورامين ، اصفهان ، يزد ، كرج ، مشهد و غيره گرم كردن گلخانه در شبهاي سرد و همچنين در روزهاي ابري و باراني ضروري است . در هنگام سرماي ديد ، حتي در روزهاي آفتابي نيز گرم كردن گلخانه لازم مي شود . بنابراين تهيه وسايل مناسب وكافي براي ايجاد گرما از ضروريات اصلي ايجاد گلخانه در اين قبيل مناطق به شمار مي آيد .
بوته خيار را مي توان در گلخانه هاي دايمي يا گلخانه هاي موقت پرورش داد . گلخانه هاي ثابت يا دايمي گلخانه اي است كه معمولا از شيشه و فلز ساخته مي شود و تاسيسات دايمي مانند سيستم حرارت مركزي ، آبياري قطره اي ، درچه هاي تهويه يا هواكش هاي متصل به ترموستات در آنها نصب گردد .
گلخانه هاي موقت كه به آنها تونلهاي مرتفع نيز اطلاق مي شود گلخانه هايست كه از اسكلت سبك و ساده آهن گالوانيزه يا ندرتا اسكلت چوبي ساخته مي شوند و پوشش آنها پلاستيكي است . تونل مرتفع بايد آنقدر بلند باشد بتوان به طور ايستاده در آن رفت و آمد كرد . اسكلت اين گلخانه ها را طوري ساخته شده است كه در صورت نياز بتوان آن را در فصل گرم جمع آوري كرد و در فصل سرد مجددا برپا نمود . در تونلهاي مرتفع ، هم از سيستم حرارت مركزي و ساير تاسيسات دايمي و هم سيستم گرمايي موقت استفاده مي شود.
بسياري از تونلهاي پلاستيكي در مناطق مناسب ، بدون گرماي مصنوعي مورد استفاده قرار مي گيرد و به آنها تونلهاي سرد گفته مي شود . كشت زير پلاستيك كه در جيرفت و خوزستان و بعضي ديگر از مناطق كشاورزي ايران معمول است نوعي استفاده از تونل سرد است منتهاي ارتفاع اين تونلها مخصوصا نوع يك رديفي آنها نسبتا كم است و گياه فقط قسمتي از عمر خود را درآم مي گذراند حال آنكه در تونلهاي مرتفع رشد و بار دهي زير تونل پلاستيكي سپري مي شود .
روشهاي تهويه در گلخانه كشت خيار
وقتي هوا گرم مي شود وزن مخصوص آن كاهش مي يابد و به طرف بالا مي رود در نتيجه هواي گرم هميشه در بالاترين قسمت گلخانه جمع مي شود . به همين جهت دريچه هاي سقفي بهترين وسيله براي خارج كردن سريع هواي گرم است . اگر در ديواره هاي گلخانه نيز به اندازه كافي دريچه وجود داشته باشد باز كردن دريچه هاي جانبي و سقفي با هم باعث مي شود هوا ، از دريچه هاي حانبي وارد شد و از قف خارج شود . بدين ترتيب جريان هواي كافي و مداوم در گلخانه برقرار مي شود .
هنگامي كه باد ملايم مي وزد بايد دريچه هاي سقفي را كه در سمت مقابل جهت باد قرار دارد كاملا باز كرد . وزيدن باد از روي اين دريچه ها نوعي مكش ايجاد مي كند و هواي داخل گلخانه با سرعت بيشتري خارج مي شود . در گلخانه هاي كوچك كه عرض آنها بيش از 6 متر نباشد دريچه هاي سقفي به تنهايي براي خنك كردن گلخانه كافي است ولي در گلخانه هاي بزرگ وجود دو رديف دريچه سقفي 1*1 متر و دو رديف دريچه هاي جانبي ضرورت دارد كه ممكن است به صورت دستي وبرقي باز و بسته شود .
در گلخانه هاي پيشرفته ، اين دريچه هاي به ترموستات وصل شده است و وقتي هواي گلخانه گرم مي شود دريچه ها به طور اتوماتيك باز شده پس از خنك شدن هوا مجددا بسته مي شود . تهويه گلخانه با هواكش برقي هم ميسر است به شرطي آن كه ظرفيت هوا كش با فضاي گلخانه تناسب داشته باشد . قاعده اينست كه هواكش بتواند در هر دقيقه يكبار تمام هواي گلخانه را خارج نمايد .
در منطق گرم كشت خيار در گلخانه بدون استفاده از كولر ممكن نيست زيرا فصل معتدل فوق العاده كوتاه است و درجه حرارت محيط خيلي زود از ميزان قابل تحمل براي خيار تجاوز مي كند . در مناطق خشك ايران كه درصد رطوبت نسبي پايين است . مي توان از كولر هاي آبي استفاده كرد منتها كولر هاي معمولي خانگي براي گلخانه هاي متوسط و بزرگ كافي نيست و نمي توند به اندازه لازم هوا را جابجا نمايد .
ضد عفوني خاك گلخانه و خزانه هاي توليد نشاء
ضد عفوني خاك در گلخانه هايي كه هر ساله مورد بهره برداري واقع مي شود امري ضروري به نظر مي رسد ، در غير اينصورت خاك آلودگي قارچي يافته و مشكلات عديده اي را بوجود خواهد آورد . براي ضد عفوني خاك بايد با استفاده از مواد شيميايي و غير شيميايي توصيه شده استفاده نمود :
- ضد عفوني خاك بوسيله حرارت
- ضد عفوني خاك با مواد شيميايي (متيل برومايد و دازومِت)
بالا
بودن قيمت بذور هيبريد سبزي و صيفي به دليل دارا بودن كيفيت بالا ، امكان
استفاده از روشهاي سنتي در كشت اين بذور را غير ممكن مي سازد . كشورهاي
پيشرفته بذور F1 توليد و به كشورهاي ديگر صادر مي نمايند . در مورد خيار پس از تهيه بذور دو رگ
مي توان اقدام به كست بذر و سپس استفاده از نشاي آن نمود .
1- با توجه به ارزش بذور دو رگ به خصوص انواع گلخانه اي مصرف بذر را به حداقل مي رساند .
2- رشد سريع نشا پس از انتقال به زمين اصلي به دليل عدم جابجايي ريشه ها بدون هيچگونه صدمه اي اامه خواهد يافت .
3- دستيابي به محصول زودرس به دليل آن كه در شايس توليد نشاء امكان رسيدگي و تنظيم درجه حرارت و رطوبت در رشد سريع بذر دوره توليد را كوتاهتر
مي نمايد .
4- به دليل نشاي سالم مزرعه اي يكنواخت خواهيم داشت كه مسلما توليدي بالاتر و عرضه اي بيشتر مي گردد .
بذور را در گلدان كاشته و پس از آماده شدن به زمين اصلي منتقل مي شود . خاك گلدان هرروز بايد از نظر رطوبت مورد بررسي قرار يرد ودر صورت نياز آبياري گردد ، در تابستان ممكن است روزي چند بار آبياري انجام شود ولي در زمستان هر چند روز يكبار اين نياز پديد خواهد آمد ، در هر حال با استفاده از شلنگهايي كه در سر آن نازل وجود دارد ، براي آنكه آب به نرمي خاك گلدان را مرطوب نمايد ويا آبياري باراني از طريق سقف عمل آبياري انجام مي گيرد .
قبل ازآن كه نشاء از محيط كنترل شده خزانه وارد زمين شود ، بايد چند روز گياه را با شايط محيط بيروني تطبيق داده و سپس اقدام به انتقال آن نمود . اين مسئله در بهار جهت عادت به سرما و در پاييز براي عادت به گرما انجام مي شود ، در اين صورت هواي گلخانه را روزي چند تا چندين ساعت در شرايط عادي از هواي بيرون از گلخانه قرار مي دهند تا در مان جابجايي به نشا صدمه وارد نگردد .
زمان كشت بذر در گلخانه بايد طبق برنامه ريزي قبلي با آماده شدن زمين اصلي و دماي مساعد در محيط كشت انجام پذيرد در غير اينصورت ، توقف نشا بيش از حد در خزانه باعث ايجاد مشكلات عديده اي خواهد شد ، كه مهمترين آن ضعف بوته وكاهش عملكرد آن خواهد شد .
مشكلاتي كه در خزانه ممكن است بوجود آيد به شرح زير است :
توليد نشاء با معضلاتي برخورد دارد كه رئوس آن در زير آورده مي شود :
- زرد شدن برگها و كمي رشد نشاء
- جوانه زدن غير يكسان در خزانه
- پوسيدگي ريشه
- كندي رشد در خزانه
بسيارس از پرورشدهندگان تصور مي كنند افزتيش تعداد بوته در واحد سطح ، قادر به برداشت محصول بيشتري خواهند بود ولي اشتباه مي نمايند زيرا نه تنها امكان برداشت بيشتر محصول ميسر نيست بلكه عمليات نگهداري كندتر و امكان بروز بيماريها بيشتر خواهد شد .
در هر حال تراكمكشت بستگي به عواملي مانند نوع خاك و زمان كشت دارد ، در خاك قوي ، كشت تابستانه كه شاخ و برگ گياشهان بيشتر از حد معمول از نرمكال است تراكم بوته كمتر خواهد بود .
ولي در كشت زمستانه و خاك سبك اين تراكم مي تواند كمي بيشتر شود ، كه متوسط پيشنهادي بين 2 تا 5/2 بوته در متر مربه خواهد بود ، بدين ترتيب كه به ازاي هر سه خط كش بلافاصله 70 سانتي متر يك راهرو دسترسي يك متري بايد در نظر گرفت.
با ظهور 4 برگ حقيقي گياه ، ساقه بايد به نخهاي آويزان شده از سقف بسته شود ، بوته ها در يك جهت به دور نخ كنفي پيچانده شده و هر چند روز يكبار تجديد خواهند شد ، در غير اينصورت ساقه خم شده و پس از زماني كوتاه برگرداندن مجدد آن باعث خسارت به قسمتهاي ميوه دهنده انتهايي گياه خواهد شد .
حذف شاخه هاي اضافه به بوته اجازه رشد طولي و توليد ميوه هرچه نزديكتر به ساقه اصلي را داده ، بعلاوه تهويه و برداشت را تسهيل مي نمايد .
هرس شامل قطع كليه شاخه هاي فرعي كه بين برگ و ساقه اصلي رشد مي نمايد تا ارتفاع 40-35 سانتي متري از محل يقه و بعذاً قطع جوانه انتهايي اين شاخه ها بعد از ظهور دو برگ مي باشد ، زيرا كه ميوه هاي تحتاني داراي كيفيت مناسب نبوده و با خاك و گل در تماس خواهند بود ، در مورد بخش دوم هرس لازم به ذكر است كه ميوه هاي نزديك ساقه اصلي داراي كيفيتي مناسبتر از ميوه هاي ساقه فرعي بوده ، بنابراين با اين روش عملاً سعي شده كه ميوه مرغوبتري توليد شود .
هرس بعدي شامل قطع برگ هاي زرد شده ابتدايي بوته هايي است ك توليد را به پايان رسانده در تغذيه گياه اثر ندارند، ولي بايد توجه داشت كه هرس برگ و شاخه هاي فرعي نمي تواند يكباره انجام گيرد و بايد به تدريج و در طول رشد گياه قسمت هاي اضافي را حذف نموده ، در غير اينصورت پس از چند هفته اگر يكبار ساقه و برگ هاي اضافي حذف شوند،به بوته شوك وارد شده و قادر به عرضه ميوه مناسب نخواهد شد .
ارقام خيار گلخانه اي از نوع بكر بار و ماده گل مي باشد و مهمترين خصوصيات اين ارقام به قرار زير است :
1- سازگار با شرايط كشت در گلخانه هستند .
2- احتياج به زنبور يا ديگرعوامل تلقيح كننده ندارند.
3- راندمان محصول زياد مي باشد .
4- با انجام هرس و جوان نمودن بوته ، عمر گياه را مي توان چنديد بار تجديد نموده و مجدداً بهره برداري نمود .
خيار گلخانه اي به كود زياد و متناسب احتياج دارد زيرا مقدار محصول گلخانه در واحد سطح به مراتب از هواي آزاد بيشتر است. بنابراين مواد غذايي موجود در خاك خيلي زود توسط بوته هاي خيار جذب و مصرف مي شود .
كود هاي مورد نياز خيار عبارتند از :
1- ازت : ازت از مهمترين عناصر غذايي گياه است و در رشد و باردهي آن تاثير مستقيم دارد . در صورت كمبود ازت ابتدا برگ هاي پاييني كمرنگ شده و در صورت ادامه كمبود ازت رنگ برگ ها در تمام گياه بطور يكنواخت به زردي تمايل پيدا مي كند .
2- فسفر : فسفر در توسعه ريشه ها و رشد عمومي و باردهي گياه تاثير دارد . به همين جهت بايد قبل از كاشت به زمين داده شود تا در مراحل اوليه رشد بوته در دسترس گياه باشد .
3- پتاس : پتاس در اغلب خاك هاي ايران بقدر كافي وجود دارد و در صورت دادن كود دامي نيز مقدار زيادي پتاس به خاك اضافه مي شود.
4- منيزيم : كمبود منيزيم در خيار بسيار شايع است . علامت آن بدين صورت است كه در برگهاي مسن، فاصله بين رگبرگها از حاشيه به طرف داخل زرد مي شود. اگر اين كمبود ادامه پيدا كند ، در قسمتهاي زرد شده لكه هاي قهوه اي پيدا مي شود و برگ تدريجا حالت سوخته به خود مي گيرد.و اين امر باعث كندي رشد عمومي گياه مي شود .
5- آهن : در خاك هاي آهكي و قليايي كه قلياييت بالاتر از 8 داشته باشد آهن موجود در خاك به صورت غير محلول در مي آيد و گياه دچار كمبود آهن
مي
گردد. در خيار، به صورت زردي برگه هاي تازه و جوان بروز مي نمايد و رگبرگ
ها سبز باقي مي ماند. در مراحل بعدي ، رگبرگ ها نيز زرد شده و زردي از سر
گياه به طرف پايين توسعه پيدا مي كند.
احتياج خيار به كودهاي مختلف بستگي به نوع خاك و ذخيره مواد غذايي موجود در آن دارد. براي تعيين مقدار كودهاي مورد احتياج گياه بايد قبل و بعد از كاشت خيار در فواصل معين از خاك نمونه برداري شده و ميزان مواد غذايي در آن توسط آزمايشگاه اندازه گيري شود.
علاوه بر مقدار كودي كه به مصرف گياه مي رسد مقدار قابل ملاحظه اي كود نيز توسط آب شسته شده و از دسترس ريشه خارج مي گردد. ضمناً بعضي از عناصر غذايي مانند فسفر در خاك تثبيت شده و فقط بخشي از آن قابل استفاده گياه مي گردد. بنابراين با در نظر گرفتن تلفات مزبور بايد مقدار كافي كود شيميايي به طور منظم و به دفعات به خاك داده شود تا گياه بتوانمد عناصر غذايي مورد احتياج خود را به اندازه لازم جذب نموده و محصول كافي توليد نمايد .
نكات مهم در پيشگيري از امراض و آفات
1- رعايت بهداشت در گلخانه براي جلوگيري از سرايت بيماريها بسيار مهم است . هر چه رفت و امد اشخاص مختلف به گلخانه بيشتر باشد احتمال سرايت امراض بيشتر است .
2- جلوي در ورودي ، يك قطعه بزرگ اسفنج گذاشته و آن را بايد مرتباً با محلول ضد عفوني كننده خيس نمود تا از انتقال خاك آلوده و عوامل بيماري زا بداخل گلخانه جلوگيري كرد.
3- بعد از خاتمه دوره بهره برداري ، تمام بوته هاي خيار دوره قبل بايستي از گلخانه خارج نمود . وجود بوته ها در زمين تا دوره بعدي موجب تكثير بيماري و انتقال آن به دوره بعد مي شود .
4- اگر سال بعد در همان زمين قبلي خيار كشت مي گردد حتما خاك قبل از كشت ضد عفوني گردد .
5- علفهاي هرز داخل گلخانه مرتباً حذف و علفهاي هرز دور گلخانه را حداقل تا شعاع 2 متر مبارزه شيميايي گردد.
6- وقتي خاك رطوبت كافي دارد از آبياري اضافي خودداري گردد.
7- وجود رطوبت زياد در فضاي گلخانه باعث ايجاد و شيوع بسياري از بيماريهاي قارچي مي گردد