پروژه ي آموزشي - اجرايي مديريت ضايعات و زايدات كشاورزی سازمان ترويج، آموزش و تحقيقات معاونت ترويج و آموزش پروژه ي آموزشی- ترویجی مديريت ضايعات و زايدات كشاورزي وخانگی و تهيه كمپوست و ورمي كمپوست ویژه زنان روستایی دفتر امور زنان روستایی وعشایری تاریخ تنظیم: فروردین 1389 1- نام يا عنوان طرح/پروژه مديريت ضايعات و زايدات كشاورزي وخانگی و تهيه كمپوست و ورمي كمپوست 2- ضرورت و دلايل اجرايي (به همراه توجيه اقتصادي) رشد فزايندة جمعيت، الگوي نامناسب مصرف، شرايط خاص توليد، بالارفتن هزينه‌ها و كاهش قدرت خريد، همگي از جمله عواملي هستند كه توجه به بازيافت را تشديد نموده‌اند با توجه به تحقيقات انجام گرفته در كشور بيش از %90 از پس‌مانده‌هاي خانگي و گشاورزي قابل بازيافت مي‌باشند كه از اين ميان حدود 60 تا %70 آن را مواد آلي تشكيل مي‌دهند. نكته بسيار مهم در اين خصوص آينده‌ نگري و برنامه‌ريزي در مورد دفع مطلوب و نيز استفاده از مقادير زياد مواد زائد خانه هاست. از اين رو كنترل، جمع‌آوري و فراوري مواد آلي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. لذا پيش‌بيني بودجه لازم، برنامه‌ريزي كوتاه‌مدت و درازمدت و همچنين فرهنگ‌سازي و قانونمند كردن پس‌مانده‌ هاي آلي در برنامه‌هاي آموزشي براي توانمند سازي نيروي انساني لازم و ضروري است. از آنجايي‌كه زنان خانوار متولي اصلي دراين موضوع مي‌باشند مي‌توان با استفاده صحيح از امکانات ساده و با يك برنامه مدون آموزشي فرايند بازيافت پسماندهاي خانگي و تبديل آنها به کمپوست را ترویج کرد ودر جهت توسعه كشاورزي پايدار گام مهمي را برداشت . بنابراین کمپوست کردن عبارت است از تجزیه شدن وتغییر شکل یافتن مواد آ لی به مواد خاکی شکل. کمپوست کردن یک شکل طبیعی از چرخه زندگی است که دائما در طبیعت رخ می دهد. کمپوست کردن یک روش با ارزش برای اجتناب از دور ریزی زباله ها و برگرداندن آن هابه چرخه منابع طبیعی وایجاد خاک با ارزش است و دلایل زیادی برای سود مندی واهمیت آن وجود دارد. ورمي‌كمپوست يا كمپوست كردن به وسيله كرم بسيار آسان است و مختص زباله‌هاي غذايي است و مناسب براي مردمي كه در خانه داراي باغچه مي‌باشند و عمل كمپوست كردن را در اين محل انجام مي‌دهند. توجیه اقتصادی ، اجتماعی و محیط زیستی طرح: · ایجاد ارزش افزوده از ویژگی های این طرح ایجاد ارزش افزده است . در واقع موادی که درشرایط عادی فاقد ارزش اقتصادی هستند، یعنی زایدات کشاورزی وخانگی در فرایند تبدیل وبا صرف هزینه اولیه 85000 تومان برای هر خانوار ( در هر خانوار تنها یک بار هزینه می شود) به مواد دارای ارزش اقتصادی ومزایای محیط زیستی تبدیل می شوند. · کاهش هزینه های تولید از طریق عدم استفاده از کود شیمیایی و سموم علف کش، استفاده از ورمی کمپوست موجب کاهش رویش علف های هرز می شود. · بهبود کیفیت خاک ، افزایش محصول وبهبود سطح معیشت خانوار ورمی کمپوست موجب ازدياد حاصل‌خيزي و باروري خاك و افزايش محصول مي‌شود. شواهد بسياري وجود دارد كه غلظت كلسيم، سديم، منيزيم، پتاسيم، فسفر و موليبدن قابل جذب در مدفوع كرم‌هاي‌خاكي بيشتر از محيط اطراف آنها مي‌شود. به علاوه ویتامین 12B در ورمی کمپوست بیشتر از سایر خاک هاست. وقتي كمپوست به خاك هاي رسي اضافه مي شود باعث سبك شدن اين خاك ها و زماني كه به خاك هاي شني اضافه شود باعث نگهداري بهتر آب مي شود. مخلوط كردن كمپوست با خاك موجب جلوگيري از فرسايش و باعث حاصلخيزي آن و حفظ تعادل PH و سلامت توسعه ريشه ها در خاك مي شود. · اصلاح الگوی مصرف آب کرم های خاكي مي توانند بيش از 120 ميليمتر باران در ساعت به درون خاك نفوذ دهند (ا طريق حفاري در خاك) اما بدون وجود كرمهاي خاكي، خاك بندرت بيش از 10ميليمتر باران را در ساعت را در خود نگه مي دارد از آنجايي كه ندرتاً، حداكثر ميزان بارندگي از75 ميليمتر در ساعت تجاوز مي نمايد، در تمام دنيا مي توان گفت كه اين كرمهاي خاكي اند كه آب زيرزميني را تامين مي كنند و همچنين از سيل كه موجب فرسايش شديد خاك مي شود جلوگيري مي كنند. بنابراين با حضور كرم خاكي در خاك نياز به آبياري به نحو چشمگيري كاهش، مي يابد و مي توان به عملكرد محصول عليرغم محدوديت آبياري، مطمئن بود. · ایجاد درآمد این طرح از چندطریق موجب درآمد زایی می شود. از یک طرف افزایش محصولات خانگی وبهبود کیفیت آن ها امکان فروش، فرآوری و ایجاد درآمد را برای خانوار فراهم می کند. از سوی دیگر با نهادینه شدن این کار وفرایند اجرایی آن در روستا، خانواربا افزایش تولید کمپوست مواجه شده واقدام به فروش آن خواهد کرد. چرا که با توجه به حجم زبا له ها در سطح خانوار روستایی پس از سه هفته یک دوره تبدیل انجام می شود . با استمرار تبدیل وتولید، تولید اضافی ایجاد شده وانگیزه های فروش وسود آوری تقویت می گردد. علاوه براین گروه هایی از زنان نیز می توانند با هدف اشتغال زایی وایجاد درآمد به صورت کارگاهی اقدام به تولیدآن در مقیاس بزرگ نموده وبه دنبال بازاریابی آن باشند. در این مرحله سایر پروژه های دفتر مانند پروژه کارآفرینی وگروه های خودیار می توانند به آن ها کمک کنند. به طور کلی از نظر در امد زایی این پروژه پتانسیل ایجاد دوشرکت تولید کرم وتولید کمپوست را دارد ، که در قالب تشکل های زنان روستایی قابل اجراست. 3- مسائل و مشكلاتي كه طرح/پروژه در جهت برطرف كردن آن مي باشد. · استفاده فزاینده از کود شیمیایی وسموم علف کش که موجب تهدید سلامت محصولات وانسان شده است. · دفع غیر بهداشتی زباله در روستاها( در حال حاضر یا زباله ها را می سوزانند یا دفن می کنند ) · آلودگی آب وخاک در اثر استفاده بی رویه از سموم وکودها ودفن زباله ها · پایین بودن سطح معیشت خانوار · پایین بودن میزان آشنایی با اهمیت بازیافت ونقش اقتصادی ومحیط زیستس آن · کمبود فرصت های کارآفرینی واشتغال زایی در مناطق روستایی 4- سوابق اجرايي تجارب ارزشمندی از این پروژه دردنیا وایران وجود دارد.دردنیا سازمان خوار وبار کشاورزی ومواد غذایی فائو پروژهایی با عنوان ترویج کشت محصولات خانگی درکشورهای یمن وفیلیپین اجرا کرده وتاثیرآن را در تغییر الگوی تغذیه وحفظ سلامت اعضای خانوار وکاهش هزینه های درمانی مورد بررسی قرار داده است. در ایران برنامه کمک های کوچک محیط زیست سازمان ملل این پروژه را با همکاری وزارت کشور، سازمان محیط زیست وجامعه محلی در یکی از روستاهای شهرستان رامسر اجرا کرده است. در سطح تجاری وکارگاهی تهیه کمپوست دراستانهای کرمانشاه وشیراز وچند استان کشور از طریق بخش خصوصی اجرا شده و درحال حاضرتولیدات آن صادر می شود. بخش خصوصی به دلیل ارزآوری از این پروژه حمایت می کند وشرکت هایی درقالب تولید، پرورش وتوزیع کرم خاکی وهمچنین تهیه وتوزیع وصادرات ورمی کمپوست فعالیت می کنند. ومدعی آن هستند که قادر به خرید مازاد کمپوست تولید شده در سطح خانوار هم می باشند. یک نمونه از آن نیز در میدان تره بار منطقه 9 تهران با همکاری شهرداری راه اندازی شده است که با ظرفیت 3تن درماه کار می کند. متاسفانه در سطح خانگی و برای زنان روستایی تجربه ای در ایران وجود نداشت . اما در سال گذشته در پنج استان این پروژه برای زنان روستایی اجرا شد. این پروژه به دلیل ابعاد چند گانه اقتصادی- فنی ومحیط زیستی مورد توجه زنان قرار گرفت. 5- هدف يا اهداف -هدف اصلي : توانمند سازي زنان خانوار روستايي و كشاورزي در مديريت پسماتدهاي خانگي و تبديل ان به كمپوست با شاخص جلوگيري از آلودگي محيط زيست و تهيه كود الي و پاك براي كشاورزي به منظور توليد محصول سالم و با صرفه و افزایش در آمد ایجاد اشتغال است. -ساير اهداف · ارتقا فعاليت خانوار روستايي و كشاورزي در جهت ايمني و سلامت خانوار و محيط زيست o بهره وري اقتصادي با شاخص كاهش هزينه هاي محیط زیستی و هزينه هاي تامين مواد الي براي توليد محصولات o سلامت و بهداشت فرايند توليد محصولات كشاورزي · مديريت بهداشت حرفه اي خانوار كشاورز o حفظ محيط زيست و اكولوژي o حفظ بيولوژيك خاك o تعادل پايدار آب ، خاك ، گياه · ايجاد اشتغال خانگی ومولد وافزایش درآمد خانوار روستایی · ارتقای سطح فرهنگ عمومی حفظ محیط زیست 6- گروه هدف در این پروژه ذی نفعان اصلی زنان روستایی ودر واقع خانوار های روستایی است . اما ذی نفعان دیگری نیز هستند که الزاما در جریان این اموزش ها قرار می گیرند. مانند کارشناسان زن در استان وشهرستان . زنان تسهیلگر روستایی و حتی رهبران محلی مانند اعضای شورا های اسلامی، معلمین ودهیاران نیز در زمره این گروه ها محسوب می شوند. 7- مراحل و روش اجرايي از ان جا که این طرح یک طرح تحقیقی – ترویجی است . مجری پروژه دانشگاه، موسسات تحقیقاتی یا شرکت های متخصص در حوزه تولید ورمی کمپوست می باشد. مراحل کار به شرح ذیل انجام می شود. 1. ابتدا محققین با کمک مروجین اقدام به برگزاری جلسه توجیهی با مدیران بخش های مختلف با محوریت ترویج می نمایند. 2. سپس گروه های زنان روستایی با همکاری ترویج وتحقیق انتخاب می شوند. 3. اولین کارگاه آموزشی زنان روستایی با سرفصل اهمیت تفکیک ومدیریت زباله برگزار می شود. 4. کارگاه دوم با عنوان شناخت کرم. ابعاد، ویزگی ها ونحوه نگهداری کرم مورد توجه است 5. در سومین کارگاه کرم با بستر خریداری شده ودر اختیار هر یک از زنان قرار می گیرد وبه طور عملی در مورد تغذیه ونگهداری ان صحبت می شود 6. در کارگاه بعدی زنان فعل ولنفعالات مشاهده شده را باز گو کرده ویافته های خود را منتقل می کنند ومحقق نیز به سوالات طرح شده از سوی ان ها پاسخ می دهد. با توجه به شرایط اب وهوایی ونحوه نگهداری به اجماعی می رسند که در واقع اصول نگهداری کرم در این کارگاه تنظیم می شود. 7. در مرحله بعد ساخت جایگاه برای اندازه های بزرگ آموزش داده شده ودر یک سایت اجرا می شود. این سایت عمدتا به تبدیل ضایعات دامی وکشاورزی اختصاص می یابد و به صورت گروهی توسط زنان روستای و در قالب تشکل های زنان انجام می شود. - مكان اجرايي (محدوده جغرافيايي) مکان اجرای طرح یک روستا است . ویژگی طرح در آن است طرح پوشش کلی در یک روستا داشته باشد و بتواندکلیه خانوارهای روستایی راپوشش دهد. ملاک انتخاب روستا عبارت است از: 1- 8 روستای انتخاب شده یکی از سایت های طرح IPM ترویج باشد. 2-8 دارای زن تسهیل گر روستایی باشد. 3-8 با مشکل دفع بهداشتی زباله روبرو باشد. .9- مدت زمان اجرايي نظر به اینکه طرح شامل چند مرحله آموزشی، کارگاهی ومزرعه ای است. وبا سه گروه هدف روبرو است در مجموع چهار الی شش ماه برای انجام کار ودستیابی به نتایج آن پیش بینی می شود. البته پس از آن نیز طرح ادامه خواهد یافت، چرا که در فرایند توانمند سازی زنان، آنها یاد می گیرند که چگونه بتوانند با توجه به نتایج با ارزش طرح به طور مستقل آن را ادامه دهند. اگر چه فرایند نظارت وارزیابی از طریق سیستم دولتی نیز تداوم آن را تضمین خواهد کرد. مدت زمان اجرایی : به طور معمول بین چهار تا ششماه طول می کشد تا این طرح به مرحله برداشت ورمی کمپوست برسد. 1- برآورد هزینه طرح. هزینه طرح در ابعاد خانگی وگروهی براورد می شود. در ابعاد خانگی : هزینه های طرح برای 20 نفر از زنان روستایی به شرح ذیل است : · 100 ساعت اموزش کارگاهی به صورت تئوری وعملی در مزرعه . هر ساعت 20000 تومان رویهم 2000000 تومان. · خرید سطل های کوچک خانگی . هر سطل 50000 تومان رویهم 1000000 تومان · خرید کرم هر کیلو 50000 تومان ، هر سطل یک کیلو رویهم 1000000 · خرید دستگاه سرند به صورت مشارکتی 1500000 تومان · نظارت برانجام کاردر زمان چهار تا شش ماه 3000000( توسط شرکت متخصص یا موسسات تحقیقاتی) · جمع هزینه ها 85000000 تومان · چنانچه در یک روستای بالای 50 خانوار 20 نفر یه این سبک اموزش ببینند . این اموزش در بین سایرین نیز ترویج شده و با بئودجه های استانی این پروژه ادامه می یابد. در ابعاد گروهی در قالب یک سایت : در این ابعاد عمدتا با ضایعات کشاورزی وفضولات دامی انجام می شود وهزینه های ان به شرح ذیل است : · 100 ساعت اموزش کارگاهی به صورت تئوری وعملی در مزرعه . هر ساعت 20000 تومان رویهم 2000000 تومان. · خرید کرم به میزان 100 کیلو در یک سایت 10 متر در یک متر. هر کیلو 50000 تومان . رویهم 5000000 تومان · ساخت جایگاه با اندازه 10متر در یک متر با سایبان 20000000 تومان · خرید سرند 1500000 تومان · نظارت شش ماهه 2000000 تومان · جمعا 1350000 تومان چنانکه در ابتدای بحث نیز گفته شد بهترین شکل اجرای این پروژه در شرایطی است که در هر روستا یک سایت اجرا شود وبرای پوشش عمومی یهتر است که یک دهستان تحت پوشش قرار گیرد در این صورت هزینه اجرای این پروزه برای یک دهستان با 25 روستا حدود337500000 تومان خواهد شد. اجرای طرح در کل کشور ده میلیارد تومان هزینه دارد. توجه : با خرید ارزان تر کرم که امکان پذیر است هزینه ها کاهش می یابد. 12- توجیه اقتصادی طرح براساس پایلوتی که در سال گذشته در استان فارس انجام شد. با ورودی 200 کیلو گرم کرم در روز 300 کیلو ورمی کمپوست تولید وبرداشت می شود.که قیمت هر کیلوورمی کمپوست 350 تومان است. رویهم 105000 تومان روزانه در یک ماه 31500000 تومان ودر یک سال به 3780000 تومان می رسد. با توجه به این که 13500000 تومان هزینه داشته است . سود پروژه برای 20 نفر24300000 تومان خواهد بود. 105000=350×300 31500 = 30 ×105000 37800000=31500000×12 2430000=1350000-37800000 شایان ذکر است بیش 90 در صد هزینه ها، هزینه های سرمایه ای است که در سالی های بعد تکرار نخواهد شد و بنابراین سود این پروژه در سالیهای آینده بیشتر است. 12- سازمان كار اجرايي کمیته برنامه ریزی در ستاد شامل مرکز امور زنان وخانواده، دفتر امور زنان روستایی وعشایری، دفتر محیط زیست سازمان تات کیته برنامه ریزی در استان مرکب از ترویج و سازمان های مرتبط مانند محیط زیست، وزارت کشور، وزارت بهداشت 14- ارزيابي طرح يا پروژه ارزیابی طرح در سه مرحله قبل از اجرا از نظر انتخاب روستا ، در حین اجرا و پس از اجرا از نظر نیل به دستاوردها ونتایج پیش بینی شده توسط گروه نظارت وارزشیابی هم به صورت چک لیست وهم به صورت استفاده از متدهای مشارکتی انجا م می شود. یادآوری: شایان ذکر است اگر چه این پروژه در مراحل اولیه عمدتا جنبه خود مصرفی دارد اما قابلیت توسعه داشته وبا ایجاد اشتغال ودر آمد می تواند به بهبود معیشت خانوار روستایی کمک کند. تجربه اجرای این پروژه در یکی از روستاهای کشور پاکستان به این ترتیب بوده است که پس از اجرای این پروژه در سطح روستا، شهرداری به جای حمل زباله، بین خانوار روستایی کرم توزیع کرده و کمپوست حاصل از آن را از روستاییان خریداری می نمود. به این ترتیب هم مشکل دفع زباله حل شد، هم فضاهای سبز شهرداری از کود سالم تغذیه کرد وهم خانوار روستایی به کسب درآمد پرداخت.