خصوصیات اکولوژیکی کما کندل (Dorema ammoniacum) و اهمیت آن در جنوب خراسان
خصوصیات اکولوژیکی کما کندل (Dorema ammoniacum) و اهمیت آن در جنوب خراسان
عباسعلی فرهنگی، حسین توکلی
به ترتیب کارشناس منابع طبیعی بیرجند و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان
خلاصه
کما
کندل Dorema ammoniacum گونه ای از خانواده چتریان است که در سطح قابل
توجهی در منطقه بیرجند و سربیشه بابارندگی 150 تا 200 میلیمتر بر روی
اراضی لومی شنی تا لومی رسی و در محدوده ارتفاعی 1450 تا 800 متر رویش
دارد. رشد آن در اسفند آغاز و بوته های گلدهنده در خرداد ماه به ساقه رفته
و نهایتا رشد گیاه در تیر ماه تاا مرداد ماه متوقف می شود.از ساقه این
گیاه شیرابه ای به نام کندل خارج که استفاده دارویی و صنعتی دارد. عملکرد
محصول شیرابه این گیاه در منطقه مورد مطالعهسطح 1000 هکتار تا حدود5/1
کیلوگرم می رسدکه به عنوان درآمد جنبی مردم این سامان محسوب می شود. برای
بهره برداری بهینه و پایدار از آن بذرکاری رویشگاهها و آموزش لازم برای
برداشت صحیح محصول ضروری است.
مقدمه
در
عرصه های طبیعی مناطق خشک و نیمه خشک تعدادی از گونه های خانواده چتریان
موادی را تولید می کنند که به عنوان فراورده های دارویی و صنعتی قابیلت
استفاده فراوان دارد. یکی از این گیاهان کما کندل(Dorema ammoniacum) است
که در مناطق خشک ایران( 1و2) و از جمله در جنوب خراسان رویش دارد. وجود
این گیاه در رویشگاه های جنوب خراسان دارای اهمیت زیست محیطی و اقتصادی
برای مردم این سامان است لذا برای مدیریت بهتر رویشگاه ها، خصوصیات
اکولوژیکی این گونه مطالعه شده است.
مواد و روشها
این
مطالعه صحرائی در منطقه بیرجند و سربیشه انجام شد. برای این منظور محدوده
های رویشی گیاه، دامنه ارتفاعی رویشگاه ها، شرایط اقلیمی و ادافیکی حاکم،
نحوه تجدید حیات، فنولوژی، روش بهره برداری و تاثیر آن بر بقا گیاه و نیز
اهمیت اقتصادی آن در منطقه بررسی شده است.
نتایج و بحث
Dorema
ammoniacum در منطقه مورد مطالعه به نام کما کندل، وشا و اوشک معروف است.
گونه ای از خا نواده چتریان بوده که حداکثر، حداقل و متوسط ارتفاع آن در
منطقه به ترتیب 240، 80 و 170 سانتیمتر میباشد. رشد گیاه از اوائل اسفند
شروع و بوته های گلدهنده درخردادماه تولید ساقه و گل می کنند. بذر آن
حداکثر تا اواسط تیر می رسد و بسته به میزان بارندگی سالیانه، رشد گیاه در
تیر ماه تا اواخر مرداد ماه متوقف می گردد. بوته های غیر گلدهنده از اوائل
خرداد ماه شروع به خشک شدن می نمایند. گیاهی مونوکارپیک است و عمر آن بین
5 تا 7سال است که در سال آخر پس از تولید ساقه و بذر از بین می روند.
تجدید حیات مجدد گیاه از طریق بذر است.
رویشگاه های این گیاه در منطقه
مورد مطالعه در محدوده ارتفاعی 1450 تا 1800 مترقرار دارد. سطح رویشگاه
های کما کندل در منطقه بالغ بر 15000 هکتار است که تراکم بوته بین یک تا
120 بوته در هکتار را دارا می باشد. لذا بهره برداری در سطوح با تراکم
مناسب ( بالاتر از 50 بوته در هکتار) اقتصادی است. میزان بارندگی این
مناطق بین 150 تا 200 میلیمتر در سال است. خاک رویشگاه ها ی کما کندل
دارای بافت لومی شنی تا لومی رسی است. وجود گچ و آهک قابل ملاحظه در
رویشگاههای این گیاه در سمنان گزارش شده است (1). وزش بادهای گرم (تف باد)
در بعضی ازسالها در مرحله گلدهی باعث کاهش بذردهی و کاهش و توقف حرکت شیره
گیاهی می گردد. در چنین سالهائی عدم شیرابه دهی و بذردهی از اثرات آن می
باشد.
گزش حشرات و یا خراش در سطح ساقه باعث ترشح و خروج شیره شیری رنگ
شده که در مجاورت هوا خشک و شکننده بوده و نهایتا به صورت ماده کریستاله
زرد رنگی در می آید. بوی آن نامطبوع و طعم آن بسیار تلخ است. این ماده
توسط همه اهالی ازکوچک تا بزرگ در مرحله خمیری برداشت می شود و احتیاج به
تخصص و ابزار خاص ندارد.
تولید این محصول حدود 5/1 کیلوگرم در هکتار
در رویشگاههای با تراکم مناسب تخمین زده می شود. قیمت هر کیلو بین 35000
تا 70000ریال به فروش می رسد. محصول این گیاه توسط روستاییان مجاور
رویشگاه ها در طی مدت دو ماه از اول خرداد برداشت می گردد.
در پای بوته
های کما قارچ خوراکی نیز می روید که در اوائل بهار توسط روستائیان برداشت
می شود. ضمن اینکه علوفه بوته های این گیاه در قدیم برداشت و در زمستان به
صورت علوفه خشک مورد استفاده دام واقع می شده است. البته این برداشت در
میزان تراکم گیاه اثر منفی دارد. دامها از کما کندل در اواخر مرحله رشد
استفاده می کنند، ساقه های چوبی آن هم برای سوخت مورد بهره برداری قرار
میگیرد.
برداشت شیرابه این گیاه از اوائل خرداد و همزمان با گلدهی
گیاه می باشد که زمان نامناسبی است و باعث ریزش گل ها و بذور نارس می
گردد. بعضی از ساقه ها هم در اثر خم کردن بیش از حد می شکند.. در این
زمینه آموزش بهره برداران برای برداشت صحیح ضروری است. برای احیا رویشگاه
ها می توان بهره برداران را در ازاء بهره برداری از محصول متقاعد به
بذرکاری در این عرصه ها نمود. نمونه عملی این کار برای کما آنغوزه در
رویشگاه های موجود در طبس جواب مثبتی را داده است.
منابع
طاهریان،
کاظم. 1380. بررسی نیازهای اکولوژیکی گیاه صنعتی داروئی وشق Dorema
ammoniacum و پراکنش آن در استان سمنان. مجموعه مقالات همایش ملی گیاهان
داروئی ایران. موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع. ص 222.
قاسمی آریان،
علیرضا. 1373. بررسی نیازهای بوم شناختی گونه کندل و لزوم حفظ و تکثیر آن
به عنوان یک گیاه داروئی، صنعتی و علوفه ای در منطقه جنوب غربی سبزوار.
یایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده منابع طبیعی دانشکاه تهران.
Ecological characteristics of Dorema ammoniacum and its economic importance in South of Khorasan
Farhangi, A. Tavakoli, H.
Abstract
Dorema
ammoniacum is a medicinal plant belong to َApiaceae family. It is grown
in a vast area in Birjand and Sarbishe with annual rainfall between
150-200mm, soil texture of sandy loam to clay loam in altidunal range
of 1450-1800 meter. The growth started in early April, Stems and
flowers appeare by late May and growth retarded by July. This plant
produces a syrupe as medicinal product. The yield is estimated about
1.5 kg/ha in which accounted as lateral income of local people. For
sustinable use of this plant, renovation of habitates by seeding and
traning of local people for correct harvest are nessacery.
Key words: Ecological characteristics, Dorema ammoniacum, economic importance